425
Φωτογραφία του εκπληκτικού Μεσαιωνικού Κάστρου της Χάλκης είναι η ταπετσαρία/φόντο που επέλεξε η Microsoft, μέσω της υπηρεσίας Bing Wallpaper, για να εμφανιστεί στην επιφάνεια εργασίας των υπολογιστών εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλη τη Γη.
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ
Το μεσαιωνικό κάστρο της Χάλκης, έκτασης περίπου 2.200 τ.μ., ενισχυμένο με πύργους και περίδρομο, δεσπόζει στην κορυφή του λόφου Παλαιόκαστρο ή Άι Νικόλας. Διαδέχθηκε την αρχαία οχύρωση, από την οποία τμήματά της, όπως οι θυραίοι λίθοι, το ανώφλι της κύριας εισόδου, η πυλίδα στη νότια πλευρά, διατηρούνται ενσωματωμένα στο μεσαιωνικό τείχος. Από το κάστρο ήταν δυνατός ο έλεγχος της θάλασσας, του λιμανιού στο σημερινό Eμπορειό, ανατολικά και της χερσονήσου της Tραχειάς, νότια.
Στα χρόνια της ιπποτοκρατίας (1309-1522), σημαντικά ήταν τα οχυρωματικά έργα που επέβλεψε ο μεγάλος μάγιστρος και μηχανικός του Τάγματος Pierre d’ Aubusson (1476-1503), όπως τεκμηριώνεται από το οικόσημό του, εντοιχισμένο στο βόρειο τμήμα του τείχους.
Στο εσωτερικό του κάστρου ανοικοδομήθηκε η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, ενώ κατασκευάστηκαν βοηθητικά κτίσματα και δεξαμενές, κτιστές και λαξευτές στον φυσικό βράχο για τη συγκέντρωση του νερού της βροχής, που εξασφάλιζαν την παραμονή και επιβίωση των υπερασπιστών του.
Στο κάστρο του Χωριού κατέφευγαν οι κάτοικοι του νησιού κάθε φορά που ένιωθαν να απειλούνται από τις πειρατικές επιδρομές.
Στο β΄ μισό του 15ου αιώνα οι Ιωαννίτες Ιππότες, έχοντας επίγνωση της απειλής από τις ληστρικές επιδρομές των πειρατών και διακατεχόμενοι από αισθήματα φόβου και ανασφάλειας, διέταξαν δύο φορές την εγκατάλειψη ανεπαρκών φρουρίων και κάστρων από τους κατοίκους των αντίστοιχων περιοχών και την παράλληλη προσφυγή τους σε άλλα κάστρα με ενισχυμένη οχύρωση. Συγκεκριμένα, από τα διατάγματα των μεγάλων μαγίστρων Giovanni Battista degli Orsini (1474) και Pierre d’ Aubusson (1479), προκύπτει ότι το κάστρο δεν ήταν ασφαλές καταφύγιο και οι κάτοικοι της Χάλκης διατάσσονταν να προσφύγουν στη Ρόδο. Τα δύο αυτά διατάγματα υποκρύπτουν το μέγεθος του κινδύνου που αντιλαμβάνονταν οι Ιππότες, ότι θα βίωναν οι κάτοικοι του νησιού σε περίπτωση επιδρομής. Μάλιστα μετά την ανακάλυψη της πυρίτιδας και τις αυξανόμενες ανάγκες επιβίωσης, που επιδεινώθηκαν από τη δυσκολία ανεφοδιασμού του νησιού λόγω των πειρατικών επιδρομών, οικογένειες Χαλκητών ζήτησαν από τους μεγάλους μάγιστρους Jean de Lastic (1450) και Pierre d’ Aubusson (1493) να μετοικήσουν στις ασφαλέστερες και προσφορότερες περιοχές των δυτικών παράκτιων περιοχών του νησιού της Ρόδου, Βασιλικά (σημερινά Παλάτια) και Αγία Μάρθα (σημερινή Άμαρτο). Το πόσο σημαντική για τους Ιωαννίτες Ιππότες ήταν η ασφάλεια και η προστασία των εδαφών τους φαίνεται από την αναφορά στο δεύτερο έγγραφο του 1493, ότι η μοναδική υποχρέωση που είχαν οι Χαλκήτες εγκατεστημένοι πλέον στην περιοχή της Αγίας Μάρθας και απαλλαγμένοι από κάθε φορολογία ήταν η «βλέπησιν τῆς θάλασσας», η διατήρηση δηλαδή της σκοπιάς στους πύργους και η ειδοποίηση των αρχών σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής.
Το 1480 η Χάλκη φαίνεται ότι είχε δεχτεί ισχυρό πλήγμα από την πολεμική δραστηριότητα των Οθωμανών, που έλαβε χώρα κατά την πολιορκία της Ρόδου, γεγονός που οδήγησε το μεγάλο μάγιστρο Pierre d’Aubusson στην απόφαση να χορηγήσει σιτάρι από τις κρατικές αποθήκες στους κατοίκους της Ρόδου, της Τήλου, της Χάλκης, της Σύμης και της Νισύρου.
Kατά την περίοδο της τουρκοκρατίας η οχύρωση ενδεχομένως χρησίμευε ως παρατηρητήριο. Το 1658, όπως μαρτυρείται, Χαλκήτες ειδοποίησαν με σήματα τη φρουρά της Ρόδου για την επικείμενη επίθεση του ενετού ναυάρχου Φραγκίσκου Μοροζίνι.
Με την πάροδο του χρόνου, η αδυναμία των υπερασπιστών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τη χρήση των πυροβόλων όπλων, οδήγησε σταδιακά στην οριστική εγκατάλειψη του κάστρου.
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο κάστρο του Χωριού είναι ο μεγαλύτερος σε διαστάσεις της περιόδου της ιπποτοκρατίας στο νησί της Χάλκης (18.55 μ. μήκος και 5,70 μ. πλάτος, συμπεριλαμβανομένου του ιερού βήματος και του μεταγενέστερου νάρθηκα στα δυτικά).
Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου, τον πλέον διαδεδομένο στα Δωδεκάνησα με ημικυκλική κόγχη εσωτερικά και εξωτερικά για ιερό βήμα και νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Ο κυρίως ναός διαχωρίζεται σε δύο διαμερίσματα με τρία ενισχυτικά τόξα, τα δύο εκ των οποίων διατηρούν τις μεταγενέστερες βάσεις τους και τα φουρούσια, πάνω στα οποία αρχικά εδράζονταν.
Ο ναός μνημονεύεται από τους περιηγητές Cristoforo Buodelmonti στις αρχές του 15ου και Benedetto Bordone σε ιζολάριο του 16ου αιώνα. Στις αρχές του 20ού αιώνα πληροφορούμαστε από τον Gerola ότι ο θόλος του μνημείου είχε καταπέσει, αλλά διατηρείτο σε καλή κατάσταση ο τοιχογραφικός διάκοσμός του.
Στα μέσα του 20ού σύμφωνα με τις πληροφορίες που μάς δίνει η Αθηνά Ταρσούλη, η οποία με την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων επιχειρεί να καταγράψει τον πολιτιστικό πλούτο τους, οι τοιχογραφίες του μνημείου διατηρούνταν μάλλον σε καλή κατάσταση.
Η αποκάλυψη τοιχογραφίας αγίου σε μονολιθικό πεσσό, τοποθετημένο ανάποδα στη θεμελίωση του νοτιοδυτικού πεσσού του ναού, ύστερα από διενέργεια ανασκαφικής έρευνας, υποδεικνύει τη χρονολόγηση της παλαιότερης οικοδομικής φάσης στον 13ο αιώνα.
Ενδεχομένως, σ’ αυτήν την περίοδο να ανάγονται και τα λείψανα τοιχογραφιών που διακρίνονταν πίσω από το ενισχυτικό τόξο του Ιερού, καθώς και στη νοτιοδυτική και βορειοδυτική γωνία του κυρίως ναού.
Στον κυρίως ναό διασώζεται μεταγενέστερο στρώμα το οποίο ανάγεται στον 15ο αιώνα. Από αυτήν διατηρούνται αποσπασματικά σκηνές από το βίο του λατρευόμενου αγίου Νικολάου στην επάνω μεσαία ζώνη και ολόσωμοι άγιοι στις κάθετες επιφάνειες.
Σε καλύτερη κατάσταση διατηρούνται οι σκηνές στη νότια πλευρά, ενώ στο νάρθηκα μόνο οι διαχωριστικές ταινίες.
Επιπρόσθετες μεταγενέστερες επεμβάσεις, όπως η μεγάλη αντηρίδα που υποστηρίζει τη νοτιοδυτική γωνία του, καθώς και ο τοίχος με την επιμελημένη τοιχοποιία, το ισχυρό συνδετικό κονίαμα και τη σκαρπωτή απόληξη κατά μήκος της νότιας και ανατολικής πλευράς του ναού, υποδηλώνουν τα στατικά προβλήματα που είχε εξαρχής ο ναός.
Ο ναός του Αγίου Νικολάου ανακατασκευάστηκε με ενιαία στέγαση, ελαφρά οξυκόρυφη, ευρύτατα διαδεδομένη στα νησιά του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, αφού έπειτα από εμπεριστατωμένη μελέτη, αποδείχθηκε ότι αυτήν ήταν η αρχική του μορφή.
Επιπλέον, η στέγαση του ναού, αντί του ξύλινου στεγάστρου που αρχικά είχε προταθεί, συνετέλεσε στην ανάδειξη του μνημείου και την πληρέστερη προστασία του τοιχογραφικού διακόσμου του.
ΤΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟΥ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ:
Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος Κρήτης και Νήσων Αιγαίου (ΕΣΠΑ 2007-2013), στο Χωριό Χάλκης ολοκληρώθηκαν δύο μεγάλα έργα:
Α. Στερέωση και Ανάδειξη αρχαίου οικισμού στο Χωριό της Χάλκης με σημαντικότερες εργασίες αποκαταστάσεις και αναστηλώσεις αρχαίων αναλημματικών τοίχων με χρήση του κατακείμενου, αυθεντικού υλικού, σχεδιαστικές αποτυπώσεις κ.ά.
Β. Αποκατάσταση και Ανάδειξη μεσαιωνικών μνημείων οικισμού Χάλκης με κυριότερες εργασίες την ανακατασκευή του ναού του Αγίου Νικολάου και τη συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου, την αποκατάσταση και ανακατασκευή μεγάλων τμημάτων του κάστρου, κατασκευή λιθόστρωτων διαδρομών από τη Χωριανή έως το Κάστρο, σήμανση με πινακίδες πληροφόρησης κ.ά.