Μια σειρά γεγονότων που έχουν δημοσιοποιηθεί στο φως της επικαιρότητας τις τελευταίες ημέρες και αφορούν την παιδική κακοποίηση, επιβεβαιώνει ότι οι ψυχολογικές κακοποιήσεις παραμένουν συχνές στην κοινωνία μας σήμερα, παρά την απαγόρευση αυτής στο διεθνές δίκαιο. Η Περίπτωση της αποφυλάκισης του Νίκου Σειραγάκη προκαλεί οργή στην κοινωνία της Κρήτης και όχι μόνο. Σίγουρα όμως στα κρίσιμα χρόνια της ανάπτυξης του ατόμου, η βία έχει πολύ βαριές συνέπειες στην διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός παιδιού.
Σύμφωνα με δεδομένα της UNICEF ένα μεγάλο ποσοστό παιδιών μεταξύ δύο και τεσσάρων ετών βιώνει βίαιες μορφές πειθαρχίας στο σπίτι. Η επιβίωση των βρεφών ακόμη κινδυνεύει περισσότερο κατά τη διάρκεια του πρώτου έτους τους, επειδή είναι ιδιαίτερα ευάλωτα και εξαρτώνται πλήρως από τους ενήλικες. Παγκοσμίως, ένα στα τέσσερα παιδιά κάτω των πέντε ετών ζει με μητέρα που είναι θύμα βίας από στενό σύντροφο, ενώ παράλληλα τα παιδιά που γίνονται μάρτυρες περιστατικού βίας κατά των γονέων διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο θυματοποίησης. Φαίνεται επίσης ότι μεγαλύτερος αριθμός παιδιών βιώνουν σκληρότερη σωματική πειθαρχία σε νοικοκυριά όπου οι γυναίκες έχουν υποστεί βία από στενό σύντροφο.
Περιγράφοντας την βία
Τι σημαίνει όμως βία; Η βία αποτελεί ένα σύνολο συμπεριφορών στο οποίο εντοπίζεται:
- ο εκφοβίσμός
- η χειραγώγηση
- ο εξευτελισμός
- η απομόνωση
- η τρομοκρατία
- ο εξαναγκασμός
- η απειλή
- ο τραυματισμός (είτε σωματικός είτε ψυχοσυναισθηματικός)
Τις περισσότερες φορές χρησιμοποιείται από ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων προκειμένου να αποκτήσει ή να διατηρήσει την εξουσία και τον έλεγχο ενός άλλου ή άλλων.
Η πολυμορφική φύση της βίας γίνεται έκδηλη όχι μόνο από τα παραπάνω χαρακτηριστικά ή τα πολλαπλά της πρόσωπα (σωματική, σεξουαλική, λεκτική, συναισθηματική, ψυχολογική, οικονομική), αλλά και από την πολυπλοκότητα στον ορισμό της, όπως και στον εντοπισμό της ανά χώρα, νομικό πλαίσιο και κουλτούρα.
Πρόκειται ως εκ τούτου για ένα άκρως πολυσχιδές φαινόμενο, δεδομένου ότι εμφανίζεται σε διάφορα πλαίσια • στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινότητα. Παραδείγματα περιλαμβάνουν: κακοποίηση και παραμέληση στην οικογένεια, σεξουαλική κακοποίηση, εκφοβισμός και άλλες μορφές βίας στο σχολείο, σωματική τιμωρία, ψυχολογική βία, σεξουαλική εκμετάλλευση παιδιών, παιδική εργασία, διάφορες μορφές βίας στο διαδίκτυο.
Σημάδια κακοποίησης στα παιδιά
Τα σημάδια της κακοποίησης στα παιδιά συχνά είναι δυσδιάκριτα, ενώ ταυτόχρονα διαφέρουν ανάλογα την μορφή και την ένταση της βίας στην οποία το παιδί ή ο/η έφηβος υποβάλλονται. Είναι επομένως η εικόνα ενός παιδιού που έχει παραμεληθεί διαφορετική από εκείνη ενός παιδιού που κακοποιείται συναισθηματικά.
Παρ’ όλα αυτά υπάρχουν και μερικά κοινά σημεία, στα οποία και θα αναφερθούμε αρχικά, προσπαθώντας στην συνέχεια να εστιάσουμε στις διαφορετικές μορφές.
Ένα παιδί που υφίσταται κακοποίηση μπορεί να αισθάνεται ένοχο, ντροπή ή σύγχυση. Το παιδί μπορεί να φοβάται να πει σε κανέναν για την κακοποίηση, ειδικά αν ο θύτης είναι γονέας, άλλος συγγενής ή οικογενειακός φίλος. Γι’ αυτό είναι ζωτικής σημασίας να προσέχετε για σημάδια, όπως:
- Απόσυρση από φίλους ή συνήθεις δραστηριότητες
- Αλλαγές στη συμπεριφορά — όπως επιθετικότητα, θυμός, εχθρότητα ή υπερκινητικότητα — ή αλλαγές στη σχολική επίδοση
- Κατάθλιψη, άγχος ή ασυνήθιστοι φόβοι ή ξαφνική απώλεια αυτοπεποίθησης
- Προβλήματα ύπνου και εφιάλτες
- Προφανής έλλειψη εποπτείας
- Συχνές απουσίες από το σχολείο
- Επαναστατική ή προκλητική συμπεριφορά
- Αυτοτραυματισμός ή απόπειρες αυτοκτονίας
- Παλινδρομήσεις σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια
Τα συγκεκριμένα σημάδια ωστόσο εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από την μορφή της βίας και μπορεί να ποικίλλουν. Τονίζουμε ακόμα σε αυτό το σημείο ότι τα προειδοποιητικά σημάδια είναι ακριβώς αυτό — προειδοποιητικά σημάδια, η παρουσία τους δηλαδή δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι ένα παιδί κακοποιείται. Σε κάθε όμως περίπτωση δεν τα υποτιμούμε. Αντιθέτως διερευνούμε ενδελεχώς.
Ανάλογα τώρα με την μορφή βίας, τα συμπτώματα τα οποία μπορεί να λειτουργήσουν ως προειδοποιητικό καμπανάκι είναι τα εξής:
Σημάδια και συμπτώματα σωματικής κακοποίησης
- Ανεξήγητοι τραυματισμοί, όπως μώλωπες, σπασμένα οστά (κατάγματα) ή εγκαύματα
- Τραυματισμοί που δεν ταιριάζουν με την εξήγηση που δίνεται
- Τραυματισμοί που δεν είναι συμβατοί με την αναπτυξιακή φάση του παιδιού
Σημάδια και συμπτώματα σεξουαλικής κακοποίησης
- Σεξουαλική συμπεριφορά ή γνώση που είναι ακατάλληλη για την ηλικία του παιδιού
- Εγκυμοσύνη ή σεξουαλικά μεταδιδόμενη λοίμωξη
- Πόνος στα γεννητικά όργανα ή στον πρωκτό, αιμορραγία ή τραυματισμό
- Δηλώσεις του παιδιού ότι κακοποιήθηκε σεξουαλικά
- Ανάρμοστη σεξουαλική συμπεριφορά με άλλα παιδιά
Σημάδια και συμπτώματα συναισθηματικής κακοποίησης
- Καθυστερημένη ή ακατάλληλη συναισθηματική ανάπτυξη
- Απώλεια αυτοπεποίθησης ή αυτοεκτίμησης
- Κοινωνική απόσυρση ή απώλεια ενδιαφέροντος ή ενθουσιασμού
- Κατάθλιψη
- Αποφυγή ορισμένων καταστάσεων, όπως η άρνηση να πάει στο σχολείο
- Έντονη αναζήτηση στοργής
- Μείωση της σχολικής επίδοσης ή απώλεια ενδιαφέροντος για το σχολείο
- Απώλεια αναπτυξιακών δεξιοτήτων που αποκτήθηκαν προηγουμένως (π.χ. εγκόπριση, ενούρηση, κοκ)
Τι συμβαίνει ωστόσο τις στιγμές που η βία κανονικοποιείται και αξιολογείται ως ένα μέσο συμμόρφωσης του παιδιού στους κοινωνικούς κανόνες ή τις οικογενειακές νόρμες;
Σωματική τιμωρία
Αν και η χρήση της βίας καταδικάζεται σε οποιαδήποτε μορφή της τόσο από τους θεσμούς όσο και από τους ειδικούς στον χώρο της υγείας, κάποια πολιτισμικά πλαίσια αξιολογούν την σωματική τιμωρία ως ένα χρήσιμο εργαλείο στην εκμάθηση των ορίων και της πειθαρχίας. Ενώ λοιπόν γονείς και οι φροντιστές χρησιμοποιούν τη σωματική τιμωρία με σκοπό να βοηθήσουν τα παιδιά τους ή να βελτιώσουν τη συμπεριφορά τους, η έρευνα δείχνει ότι το χτύπημα συνδέεται με χειρότερη, όχι καλύτερη, συμπεριφορά. Συνδέεται επίσης με προβλήματα ψυχικής υγείας, δύσκολες σχέσεις με τους γονείς, χαμηλότερη αυτοεκτίμηση και χαμηλότερες ακαδημαϊκές επιδόσεις.
Οποιαδήποτε σωματική τιμωρία μπορεί να αφήσει συναισθηματικά σημάδια. Οι γονικές συμπεριφορές που προκαλούν πόνο, σωματικό τραυματισμό ή συναισθηματικό τραύμα —ακόμα και όταν γίνονται στο όνομα της πειθαρχίας— αποτελούν ένα πρόσωπο της κακοποίησης.
Τρόποι παρέμβασης για τους γονείς
Τι κάνουμε όταν κάποιο παιδί μας μιλήσει για κακοποίηση; Το πιστεύουμε!! Ήδη η απόσταση που έχει διανύσει το παιδί ή ο/η έφηβος είναι πολύ μεγάλη έως ότου φτάσει στο σημείο να εμπιστευτεί κάποιον άλλον. Δική μας ευθύνη είναι να απευθυνθούμε αμέσως στα πρόσωπα που μπορούν να υποστηρίξουν θεσμικά και υγειονομικά (εκπαιδευτικοί, παιδίατροι, ειδικοί ψυχικής υγείας, νομικοί, κοκ) το παιδί και το πλαίσιο του.
Στη συνέχεια και κυρίως πριν από την ύπαρξη κάποιου συμβάντος, προληπτικά, μιλάμε στα παιδιά. Τους μιλάμε για το σώμα τους, τα όρια, τα δικαιώματα τους, τους τρόπους που έχουν για να πουν όχι. Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση π.χ. οφείλουμε να ξεκινάει ήδη από την βρεφική ηλικία, δεδομένου ότι ο τρόπος που αγγίζουμε εμείς τα παιδιά μας τα βοηθάει να καταλάβουν τι είναι ασφαλές και τι όχι. Όταν τα συστήματα είναι κλειστά, δεν ανοίγουν δηλαδή τα ζητήματα που τίθενται, τότε το άγχος και ο φόβος μεγεθύνεται. Ως εκ τούτου σε μια πιθανή απειλή το παιδί μπορεί να μην ξέρει τι να κάνει και να παγώσει, έχοντας μάλιστα μάθει ότι γι’ αυτά, για τα δύσκολα δηλαδή, δεν επιτρέπεται να μιλάμε. Παράλληλα προσέχουμε όσο γίνεται να μην μεταθέτουμε λεκτικά την ευθύνη στο παιδί. Πιο συγκεκριμένα είναι διαφορετικό το «Μην αφήσεις κανέναν να σε χτυπάει στο σχολείο» από το «κανείς δεν επιτρέπεται να σε χτυπήσει στο σχολείο». Το πρώτο δίνει στο παιδί το μήνυμα πως αν του συμβεί κάτι, εκείνο φταίει, αφού δεν μπόρεσε να το σταματήσει.
Σε κάθε περίπτωση δεν ξεχνάμε πως τα παιδιά, όπως και όλοι οι άνθρωποι, μοιάζουν με ένα φύλλο χαρτιού. Κάθε φορά που θα τσαλακώσουμε ένα του σημείο, μπορούμε να το επαναφέρουμε σε κάποιο βαθμό. Ποτέ όμως το χαρτί δε θα βρεθεί ξανά στην αρχική του μορφή.
Μαθιουδάκη Μαίρη – Παιδοψυχολόγος
Κέντρο Συμβουλευτικής και Ψυχοθεραπείας – InterNus